Lubomirska z Sosnowskich Ludwika (zm. 1836), bohaterka słynnego romansu T. Kościuszki, kasztelanowa kijowska. Była córką Józefa Sosnowskiego, hetmana polnego lit., i Tekli z Despot-Zenowiczów, starościanki śnitowskiej. Oprócz wykształcenia domowego uczyła się podobno na pensji pani Schmitt w Warszawie. Wspólnie z siostrą Katarzyną (późniejszą Józefą Platerową, kasztelanową trocką, zm. w r. 1832) przetłumaczyła z francuskiego książkę autora szwajcarskiego (pierwodruk w języku niemieckim) J. K. Hirzela „Sokrates wieśniak albo opisanie życia gospodarskiego i cnotliwego filozofa rolą bawiącego się” (1770). Dzieje miłości L-iej i Kościuszki nie zostały definitywnie ustalone; wobec sprzeczności nielicznych przekazów źródłowych (głównie pamiętników) niezgodne są również zdania historyków. Sporny jest nawet okres, w którym nastąpiło pierwsze spotkanie i zrodziło się ich uczucie. Zdaniem jednych badaczy stało się to w r. 1769, podczas pobytu Kościuszki w Szkole Rycerskiej i przed jego wyjazdem na studia do Francji, zdaniem innych – po powrocie z Francji, w połowie 1774 r. Kościuszko bywał wtedy w Sosnowicy, majątku Józefa Sosnowskiego, wojewody smoleńskiego, a od 13 IX 1775 hetmana polnego lit., i podobno udzielał jego córkom lekcji rysunku, matematyki oraz historii. Zakochał się w Ludwice, uzyskując jej wzajemność. Rodzice panny zdecydowanie sprzeciwili się ich związkowi, Sosnowski zaś, umacniający bez przebierania w środkach swą świeżej daty przynależność do warstwy magnackiej, miał powiedzieć młodemu, biednemu oficerowi: «Synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków». Kochankowie mieli uzgodnić porwanie w początkach października 1775. Nie doszło ono do skutku podobno dlatego, że Sosnowski został uprzedzony (przez Stanisława Augusta, któremu Kościuszko zwierzył sekret?, przez wiernego sługę hetmana?) i wywiózł córkę do Ratna. Kościuszko musiał uchodzić za granicę przed zemstą hetmańską. Ludwika miała być strzeżona aż do momentu, kiedy to ok. r. 1776 została przymuszona do poślubienia niekochanego Józefa Lubomirskiego (zob.). Mieszkała teraz w majątku męża w Równem. Z następnego okresu jej życia wiadomo tylko, że występowała w amatorskim théâtre de société z Dubna, m. in. w r. 1787 w Wiśniowcu przed Stanisławem Augustem, wracającym z Kaniowa ze spotkania z Katarzyną II.

Uczucie L-iej do Kościuszki nie wygasło. W liście z 18 X 1788, na 2 dni przed uchwałą sejmową o aukcji wojska, prosiła króla, zastrzegając sobie dyskrecję, o umieszczenie amerykańskiego bohatera w wojsku. Powoływała się na swoje «dawne stosunki» z Kościuszką, «które go na czas długi oddaliły z kraju i były źródłem jego nieszczęść», w rezultacie czego – pisała – «czuję się obowiązaną zająć się jego losem». Dn. 21 V 1789 wysłała do Kościuszki list pełen serdeczności, uczuć i wspomnień wspólnie przeżytych chwil, zalecała mu, by pojechał do Warszawy i osobiście zabiegał o etat w wojsku, zapewniała, że sama nie ustaje w staraniach o rangę dla niego i że zobligowała do tego również swoich licznych wpływowych przyjaciół. (Kościuszko został uwzględniony w pierwszych nominacjach sejmowych generałów kor. z 12 X 1789). Niemcewicz wspomina «wzruszające» spotkanie L-iej i Kościuszki w Warszawie podczas Sejmu Czteroletniego, jednak relacja ta nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach. Jak się zdaje, do spotkania takiego już nigdy nie doszło. Natomiast gdy po Maciejowicach konwój wiozący Najwyższego Naczelnika zatrzymał się w Zasławiu, L. przysłała dla Kościuszki przez syna ciepłe suknie, bieliznę, wino, książki. Również Niemcewicz zanotował, iż w kwietniu 1804 zastał w Dreźnie Józefową Lubomirską wśród tamtejszej kolonii polskiej, nie ma jednak pewności, czy była to Ludwika. Miłość do Kościuszki L. zachowała do końca życia. Za Ks. Warszawskiego, tracąc wzrok, «nieczuła już na wszystko» płakała, gdy grano «Poloneza Kościuszki»; zdziecinniałej staruszce bez trudu wmawiano, iż każdy przedstawiany jej młody mężczyzna to jej ukochany Tadeusz. Zmarła 24 XII 1836. Z małżeństwa z Lubomirskim (zm. 1817) miała synów: Henryka (zob.), Fryderyka i zmarłych w dzieciństwie Władysława i Karola, oraz córkę Helenę, żonę Stanisława Mniszcha.

Portret pędzla J. Grassiego (klisza w Dziale Dokumentacji Muz. Narod. w W.); Reprod. miniatury w: Wasylewski S., U księżnej pani, W. 1918; Informacja w: Katalog wystawy urządzonej ku czci T. Kościuszki… we Lwowie 15 X 1917, Lw. 1917; – Estreicher; Finkel, Bibliografia; PSB, (Kościuszko Tadeusz); Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Żychliński; – Dihm J., Kościuszko nieznany, Wr.–W.–Kr. 1969; Dzwonkowski W., T. Kościuszko, W. 1917 s. 23–7; tenże, Młode lata Kościuszki, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 4 s. 46; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1882 I 64, 66; Korzon T., Kościuszko. Życiorys z dokumentów wysnuty, Kr. 1894 s. 98–102, 172–3, 199–203, 591–3, 603, 610–3; tenże, Vademecum Kościuszkowskie, „Kwart. Hist.” R. 31: 1917 s. 384–5, 392; Skałkowski A. M., Kościuszko w świetle nowszych badań, P. 1924; Wasylewski S., Życie polskie w XIX w., Kr. 1962; – Kościuszko T., Pisma, Wyd. H. Mościcki, W. 1947; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Oprac. J. Dihm, W. 1957; tenże, Podróże po Ameryce 1797–1807, Wyd. A. Wellman-Zalewska, Wr. 1959; Paszkowski F., Dzieje T. Kościuszki, Kr. 1872 s. 12–5; Teatr narodowy 1765–1794, Pod red. J. Kotta, W. 1967; Trębicki A., Opisanie sejmu… r. 1793 w Grodnie. O rewolucji r. 1794, Oprac. J. Kowecki, W. 1967 (reprod. portretu); – „Kościuszko” R. 1: 1893 s. 24; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1866 [druk.] 1867 s. 279; „Tyg. Illustr.” 1880 nr 260 s. 386; – B. Jag.: rkp. 7748 III; B. Narod.: rkp. 5637 (27); B. Ossol.: rkp. 6736/I.

Jerzy Kowecki